Memleketim Fethiye’de yıllar boyunca görmeyi arzu edip göremediğim bir tür var, Likya Kara Semenderi… Bu gizemli canlı hem az sayıda olması hem de sadece geceleri aktif olması nedeniyle karşılaşılması hayli zor bir tür.
Peki, kim bu “Likya Kara Semenderi”? Yaşadığımız bölgede “Çıplak Hüseyin” olarak bilinen bu tür; aslında kuyruklu kurbağalardan biri. Kuyruklu kurbağa olur muymuş demeyin. Türkiye’de yaşayan ve hepimizin biçim olarak kurbağa diye tanımladığımız on dört kuyruksuz kurbağanın yanı sıra, on üç tane de kuyruklu kurbağa türü bulunuyor.(1)
Hemşerimiz “Çıplak Hüseyin” hayli karışık akraba ilişkilerine sahip ve yalnızca Muğla ve Antalya civarında yaşıyor. Elbette biyolojideki her istisna gibi bir Likya Kara Semenderi’nin de Yunanistan’ın Karpatos Adası’nda bir akrabası var. Bu biz Fethiyeliler için anlaşılmaz bir şey değil. Her Fethiyelinin yakın geçmişte “göç/mübadele” nedeniyle adalarla bir şekilde bağı vardır.
Likya Kara Semenderi
Kuyruksuz kurbağaların bu az bulunan yakışıklısı, ilk kez 1891 yılında, Fethiye’de yapılan çalışmalarla bilim dünyasına tanıtılıyor. Bilimsel ismi ise, tür ile ilk defa Fethiye’nin Dodurga Köyü’nde de karşılaşan Prof. Dr. Luschan’a ithafen “Luschan’ın Kara Semenderi” olarak belirleniyor. Günümüzde yeni çalışmalarla kabul gören yeni ismi bir yana, türün ilk bilimsel adında geçen Luchan kelimesi, işte 130 yıl önce bizim coğrafyamızda bu semender ile ilk kez karşılaşan bilim insanıyla anılıyor.
Biyolojide yeni tanımlanan türlerin ilk kaydının geçtiği yer “terra typica” olarak adlandırılır. Bu tanımlama canlının sistematikteki yerini belirleyen evrimsel akrabalık ilişkileri dışında, ileride yapılacak çalışmalarda üzerinde çalışılan canlının ilk kez nasıl bir ortamda ve yerde yaşadığını dolayısıyla ilk popülasyon kaydının aynı zamanda ilk lokalitenin de nerede yapıldığını belirlemek için kullanılır. Bizim Kara Semenderi dostumuzun terra typica’sı ya da bir başka değişle anavatanı Fethiye’dir. Dünyanın herhangi bir yerinde, Likya Semenderi üzerine yapılacak herhangi bir çalışmada, bilinir ki bu türün ilk lokalitesi ve hatta nüfus kaydı Fethiye’dedir.
Likya Kara Semenderi’nin Bilimsel Serüveni
Serüven, 1891’de Fethiye’nin Dodurga Köyü’nde Prof. Dr. Luchan’ın bulduğu ilk dört örnek ile başlıyor. Bu aynı zamanda canlının ilk lokalite kaydı olarak bilim tarihinde yerini alıyor. Bu türe verilen ilk isim ise Molge luchani. 1925’te yapılan yeni bir çalışma ile ismi Salamandra luchani olarak değiştiriliyor ve uzun bir süre üzerinde çalışma yapılmıyor. Ta ki 1958 yılında yine Fethiye’de, Gökçeovacık’ta ikinci lokalitenin keşfedilmesine kadar. Aynı türün yeni bir lokalitede belirlenmesi üzerinden geçen beş yılın ardından bu kez; Yunanistan’ın Karpathos Adası’nda M. L. helverseni olarak adlandırılan yeni bir alttür keşfediliyor. Yine kısa bir süre sonra tür üzerinde yapılan araştırmalar, Antalya’nın Kedetler bölgesinde üçüncü bir popülasyonun varlığını ortaya koyuyor. 1966’daki bu keşfin ardından 1967’de bu kez Antalya, Türbelinaz Mevkii’nde M. L. atifi adı verilen yeni bir türle bilim sahnesinde yerini alıyor Likya Kara Semenderi. Yedi yıl sonra yedinci tür olarak M. L. fazilae tanımlanıyor. Bir yıl sonra Yunanistan’ın Meis Adası’nda M. luchani’nin yeni bir popülasyonu bulunuyor. Aynı yıl yani 1975’te M. L. finikensis ve 1976’da M. L. antalyana bilim dünyasına tanıtılıyor. 1980 yılındaki başka bir çalışma ile Kaş, Demre, Kekova’da yaşadığı belirlenen başka bir popülasyon M. L. basogli adı ile kayda geçiyor. 1987’deki çalışmalarla M. L. billiae, 1986 bulunan fakat ancak 1995’te adlandırılabilen M. L. flamimembris’in tip lokalitesi ise Marmaris.
Tür üzerinde 2000’li yıllarda yapılan araştırmalar sonucunda Antalya Kumluca’da L. arikani, Antalya / Göynük’te L. irfani ve Antalya, Kemer’de L. yehudahi türlerinin keşfiyle “şimdilik” sevimli dostumuzun keşfedilme serüveni 10 tür ve 3 alttürün bulunması ile belli bir noktaya gelmiş gözüküyor.
Likya Semenderi’nin; Karpthos ve Meis Adaları’ndaki ekstrem popülasyonları dışında kalan popülasyonlarının güncel verilerle Anadolu’daki yayılışları Antalya ve Muğla ile sınırlı. Bu dar yayılışa sahip türün karmaşık akrabalık ilişkileri bir yana çok daha açık gözüken bir yönü var ki bu onu hassas bir tür haline getiriyor. Evrim sürecinde karada yaşamayı tercih eden kurbağalardan olmanın zorlukları bir yana, Fethiye, Kemer, Kaş, Finike gibi hızla betona teslim olan yerlerde yaşamayı tercih etmesi ayrı bir çıkmaz bu canlı türü için. Bunu daha net anlamanın yolu, bu akraba türlerden biri olan Lyciasalamandra irfani’nin, Dünya’da sadece, Antalya Göynük’te yaşamayı seçmesi ve yaşadığı bölgede sadece 5 km2’lik alanda varlığını sürdürmeye çalıştığını bilmek yeterli. Evet, yazı ile beş kilometrekarede yaşam mücadelesi veriyor.(2)
Semenderle Karşılaşma
Likya Semenderi ya da alt türleri ile hiç karşılaşmadım. Yıllar boyu Fethiye ve civarında doğada dolaşmama rağmen karşılaşmadım. Doğa yürüyüşlerimde bana eşlik edenler bilir, sürekli taşları, yere düşmüş ağaç gövdelerini açar bakarım. Kimi zaman bir salyangozla kimi zaman bir kertenkeleyle ya da kırkayakla karşılaşmam çoktur. Ancak bunca yıldır kaldırdığım hiçbir taşın altında Likya Semenderi ile karşılaşmadım. Bu has Fethiyeli ile karşılaşmak ve onun varlığını kitaplar dışında görmek en büyük arzularımdan birisi. Ama henüz gerçekleştiremedim.
Dersim’de Semender ile Karşılaşma
Eş durumundan Dersimliyim. Eşimin doğup büyüdüğü yerlere Fethiyeli olarak yolum 2019 yılında düştü. Beklentilerim elbette hepinizin aklına gelenlerle sınırlı değil. Mutlak bir doğa, mutlak bir iyilik ve biraz da Fethiye gibi. Çokça göç, yerinden olma ama her nasılsa herkesin olduğu yerde eskiyi andığı bir yer. Nasıl da bize benziyor.
Dersim’de ilk günlerim bir sürü şaşkınlıkla geçti. Sonra bir sabah, eşime dedim ki; “ben biraz suyun izlediği yola gideceğim”. Aklımdan geçen Fethiye’de hiç göremediğim canlıları görmek biraz da fotoğraf çekmekti. Nereden bilecektim, otuz yıldır görmek için her yerini dolaştığım Fethiye’nin yalnız delikanlısının yakın akrabası “Lekeli Semenderi” göreceğim.
Evin Önü
Evin önünde akan bir su, evin kapısının önünde Zülfikar… Evin arkasını yaslandığı bir dağ var. Ne çok Babadağ’ı andırıyor. Suyu takip ediyorum. Az sonra sola dönen keçi yolu beni sık bir ormanın içine doğru yönlendiriyor. Şimdi; her şeyden azade dolaşacağım, hiç duymadığım kuşların sesi ve hiç görmediğim çiçekler arasında yürüyorum. Her zamanki gibi taşları kaldırıp bakıyorum.
Suyu izledim; birazdan bir çeşit bataklığa ulaştım. Bataklığın kenarında kendiliğinden düşmüş ve çürümeye başlamış bir ağacın kökleri ile karşılaştım. Her zamanki gibi onu kaldırdım. İnanılmaz; karşımda yıllar boyu Fethiye’de karşılaşmayı umduğum Likya Semenderi’nin akrabası; Salamandra infraimmaculata (Lekeli Semender) duruyor.
Ben mi şaşkınım o mu bilinmez ama bir süre birbirimize baka kaldık. Bu fotoğraf o bakışın fotoğrafıdır. Şimdi biraz yazının başına dönerek, Likya Semenderi’nin hakikatli yaşam mücadelesinin buraya yazmaya çalıştığımdan daha derin olduğunu hissetmenizi istiyorum. Dersim’de alelade bir taşın altında rast gelebileceğiniz semenderin, Fethiye’de hiçbir taşın altında bulunamamasını düşünün.
Evin Önünden Sular Aksın
Likya Semenderi muhtemelen hepimizin havuz yapma ve ev edinme dertleriyle artık yok ya da çok dar alanda yaşamaya çalışıyor… Evin önünde, duran su yerine akan suyu tercih edenlere, Dersim’de akan suya ve tabii her taşın altında aradığımızı bir gün bulacak olanlara duyduğumuz sevgiyle… Efenim Fethiye’yi saçma bir havuz kentine dönüştürmeyin. Su aksın…
Bu yazının kahramanlarından olan, Lekeli Semender’in Doğu Anadolu’da, Dersim’in Mukuf Köyü’ndeki bu kaydının, Türkiye’de o lokasyondaki ilk kaydı olduğunu düşünüyorum. Umalım ki varlığını sürdürsün.
Fethiye’de ise Likya Semenderi’nin belirgin üç kaydı var. Her üç kaydın nerede olduğunu yazmamak, yazmaktan daha iyi gibi duruyor günümüzde.
Kaynakça
(1)- İbrahim BARAN, Çetin ILGAZ, Aziz AVCI, Yusuf KUMLUTAŞ, Kurtuluş OLGUN; 2012; Türkiye Amfibi ve Sürüngenleri, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 3. Baskı.
(2)- Mert KARIŞ; 2012; Lyciasalamandra luchani (Steindachner, 1891), (Urodela: Salamandridae) Türünün Nominant Irk Tip Lokalite (Terra Typica) Popülasyonun, Yeni Bulunan İzole Lyciasalamandra sp. Popülasyonu ile Karşılaştırılması, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
