TEMETTÜÂT DEFTERLERİNE GÖRE KAYAKÖY (LİVİSİ) (H.1261 / M.1844-45) – DÜZENLEYEN: TUNÇ TOKAY – 4
BÖLÜM: 4
Değerli okurlarımız,
Uzun zamandır Fethiye ve Kayaköy’ün tarihine ilişkin belgeler üzerinde araştırmalarını sürdüren Tunç Tokay, Osmanlı’nın temettüât defterlerinin kayıtlarını ve o döneme ait başka belgeleri inceleyerek, Kayaköy’ün 1845 – 1850 yıllarındaki ekonomik ve sosyal yaşamını aydınlatan bir çalışma gerçekleştirdi. Önceki 3 yayınımızda “temettüât kavramı ve defterlerin içerikleri” ve “temettüât defterleri kayıtlarına göre Livissi’deki mesleki yapı”, 3. Bölümde Livisi’de iktisadi hayatının “ziraat” üzerine belgelerde yer alan bilgilerini aktarmıştık. Bu bölümde ise “hayvancılık” konusundaki belgelere dayalı bilgileri aktarıyoruz.
Metinlerdeki, tablolar Osmanlı arşivlerinden, defterler, vergiler hakkındaki genel bilgiler ise Emrah Solmaz’in yüksek lisans tezinden alındı. Yazı dizimizde aktarılan bilgiler Lameras, Teodosiadis ve Paschalidis’in anı kitaplarından kısa alıntılar ve Tunç Tokay’ın tabloları Livisi hakkındaki diğer belgelerden edinilen bilgileri yorumları ile oluşturuldu.
Kayaköy meraklılarına mübadeleden 70 yıl kadar önceki belgeli bilgileri aktarma fırsatını sağlayan Tunç Tokay’a şükranlarımızı sunuyoruz.
B. HAYVANCILIK
1. Küçükbaş Hayvancılık
Meğri kazasına ait temettüât defterlerinde, koyun ve keçi olarak iki küçükbaş hayvan cinsi mevcuttur. Bu küçükbaş hayvanlar doğurganlık ve süt verimi açısından temel bir ayrıma tabidir. Doğurabilen ve süt sağılabilen küçükbaş hayvanlar “sağman” ibaresiyle; kısır ve süt verimi olmayanlar “dölsüz” ibaresiyle kayıtlıdır.
Sağman ve dölsüz ibaresiyle kayıtlı koyun ve keçilerden alınan yıllık hâsılat miktarı sabittir. Sağman koyundan 12 kuruş, sağman keçiden 10 kuruş, dölsüz koyundan 2 kuruş, dölsüz keçiden 1 kuruş yıllık hâsılat alındığı görülür. Kuzu ve oğlakların hâsılat kaydı bulunmamaktadır. Temettüât defterlerine göre Meğri kazasında, küçükbaş hayvanlardan sağman koyun ve sağman keçiler, diğer bütün hayvanlardan daha fazla önem arz etmektedir. Çünkü bu hayvanlardan “adedi ağnam rüsumu” adıyla özel bir vergi alınmaktadır.
a. Hâsılat Elde Edilenler
a1. Sağman Koyun
Yavru doğuran ve süt verimi alınabilen koyunlar, temettüât defterlerinde “sağman koyun” adıyla kayıtlıdır. Sağman koyundan hayvan başı sabit olarak, yıllık 12 kuruş hâsılat alınmaktadır. Livisi’de 2 hanenin toplam 17 baş sağman koyunu bulunmaktadır.
a2. Sağman Keçi
Yavru doğuran ve süt verimi alınabilen keçiler, temettüât defterlerinde “sağman keçi” adıyla kayıtlıdır. Sağman keçiden hayvan başı sabit olarak, yıllık 10 kuruş hâsılat alınmaktadır. Livisi’de 1 hanenin 4 baş sağman keçisi bulunmaktadır.
a3. Dölsüz Koyun ve Dölsüz Keçi
Dölsüz koyun ve dölsüz keçi doğuramayan ve süt alınamayan hayvanlardır. Temettüât defterlerinde rastlamış olduğumuz, “dölsüz” ibaresiyle kayıtlı diğer hayvanlardan hâsılat alınamazken; dölsüz koyun ve dölsüz keçiden hâsılat alındığı görülmektedir. Meğri kazasında sabit olarak, dölsüz koyundan 2 kuruş; dölsüz keçiden 1 kuruş hâsılat alınmaktadır. Livisi’de dölsüz koyun ve dölsüz keçi kaydı bulunmamaktadır.
b. Küçükbaş Hayvan Hâsılatlarının Dağılımı
c. Bütün Küçükbaş Hayvanlar
Meğri kazası Livisi köyünde, hâsılat alınan sağman koyun, sağman keçi, dölsüz koyun ve dölsüz keçi haricinde, kuzu ve oğlak olarak hâsılat kaydı olmayan küçükbaş hayvanlar da bulunmaktadır.
2. Sığır Türleri
Temettüât defterlerine göre, Meğri kazasında, sağman inek, dölsüz inek, öküz, dişi düğe, tosun, dişi dana, erkek dana, dişi buzağı ve erkek buzağı olarak 9 farklı sığır türü mevcuttur. Cinsiyeti belirtilmemiş dana ve buzağılara da rastlanmaktadır. Bu hayvanlar içinde sadece sağman inekten yıllık hâsılat alınmakta olup; diğer hayvanlardan hâsılat elde edilememektedir.
a. Sağman İnek Sağman inek, yavru doğurup ve süt verimi alınabilen sığır türü olup; Meğri kazası temettüât defterlerine göre, bu hayvanlardan sabit olarak, yıllık 30 kuruş hâsılat elde edilmektedir. Livisi’de 53 hanede toplam 113 baş sağman inek bulunmaktadır.
b. Dölsüz İnek
Dölsüz inek, doğuramayan ve süt verimi olmayan sığır türü olup; bu hayvanlardan hâsılat alınamamaktadır. Livisi’de 29 hanede toplam 44 baş dölsüz inek bulunmaktadır.
c. Öküz
Osmanlı Devleti’nde ziraî üretim bir çift öküz ve saban ile yapılmaktaydı. Ziraî üretimin temel esası çift-hane sistemi olup; bu Osmanlı Devleti mirî toprak rejiminin temel unsurudur. Bu sisteme göre, bir çift öküze sahip olan kimse, devletin kendisine verdiği arazide ziraatle meşgul olmak zorundadır. Öküz buzağı ya da dana iken kısırlaştırılmış bir sığır türü olup; bu hayvanın makineleşme öncesi ziraî toplumlar için çok büyük ehemmiyeti bulunmaktadır.
Livisi’de 23 hanenin 25 baş öküzü bulunmaktadır.
d. Tosun
Tosun, üreme yaşına gelmiş genç erkek sığırdır. Livisi’de 6 hanenin, 10 baş tosunu bulunmaktadır.
e. Düğe
Düğe üreme yaşına gelmiş, doğurduğu takdirde sağman inek olacak olan genç dişi sığırdır. Temettüât defterlerinde “dişi düğe” ibaresiyle kayıtlıdır. Livisi’de düğe kaydı yoktur.
f. Buzağı
Buzağı, henüz sütten kesilmemiş sığır yavrusudur. Temettüât defterlerinde, umumiyetle cinsiyetleri de belirtilerek, “erkek buzağı” ve “dişi buzağı” ibareleriyle kaydedilmişlerdir. Cinsiyeti belirtilmeden, sadece “buzağı” ibaresiyle kayıtlı hayvanlar da mevcuttur. Livisi’de 52 hanenin, toplam 110 baş buzağısı bulunmaktadır.
g. Dana
Dana sütten kesilmiş, buzağıdan büyük, tosun ve düğeden küçük sığır yavrusudur. Danalardan herhangi bir hâsılat elde edilememektedir. Livisi’de 3 hanenin toplam 5 danası bulunmaktadır.
h. Bütün Sığırlar
Meğri kazasına ait temettüât defterlerinde kaydedildiği üzere, yukarıda tek tek incelmiş olduğumuz, sağman inek, dölsüz inek, öküz, buzağı, tosun, dana ve düğe olarak 7 farklı sığır türü mevcuttur. Buzağı ve danaların, dişi ve erkek olarak cinsiyetleri de belirtildiği için toplam sığır türü 9’a çıkmaktadır.
2. Deve Türleri
Temettüât defterlerine göre, Meğri kazasında, erkek deve, dişi deve, dorum ve dölsüz deve olarak 4 farklı deve türü mevcuttur. Cinsiyeti belirtilmemiş develere de rastlanılmaktadır. Bu hayvanlardan dorum ve dölsüz deve türlerinden hâsılat alınamamaktadır. Erkek ve dişi develerden, sabit olarak, hayvan başı 50 kuruş hâsılat elde edilmektedir. Livisi’de deve kaydı bulunmamaktadır.
b. Hâsılat Alınmayan Develer
c. Toplam Deve
3. Hizmet Hayvanları
Temettüât defterlerine göre, Meğri kazasında kısrak, dölsüz kısrak, yavru kısrak, beygir ve tay olarak at türünden 5 farklı hizmet hayvanı; merkep, dişi merkep ve merkep sıpası olarak eşek türünden 3 farklı hizmet hayvanı ve katır ile birlikte üç türde, 9 farklı hizmet hayvanı mevcuttur. Bu hizmet hayvanları içerisinde sadece kısraktan, sabit olarak, hayvan başı yıllık 50 kuruş hâsılat elde edilirken; diğer hayvanlardan herhangi bir hâsılat alınamamaktadır.
a. Atlar
a1. Kısrak
Kısrak doğurabilen dişi at türüdür. Hizmet hayvanları içerisinde, sabit olarak hayvan başı yıllık 50 kuruş hâsılat alınan tek hizmet hayvanıdır. Livisi’de 9 hanede toplam 10 baş kısrak bulunmaktadır.
a2. Dölsüz ve Yavru Kısrak
Dölsüz kısrak, doğurmaması dolayısıyla, yıllık hâsılat alınamayan dişi at türüdür. Livisi’de 2 hanede 2 dölsüz kısrak bulunmaktadır.
a3. Beygir
Beygir hizmet hayvanları içerisinde, umumiyetle binek olarak kullanılan at türüdür. Livisi’de 229 hanede toplam 258 baş beygir bulunmaktadır.
a4. Tay
Tay, ileride beygir olacak olan, at yavrusudur. Temettüât defterlerinde tayların cinsiyeti belirtilmemiş olup; bu türde hayvana sahip hanelerde, umumiyetle anası olan kısrak da kayıtlıdır. Livisi’de 5 hanede toplam 6 baş tay bulunmaktadır.
a5. Bütün Atlar
Yukarıda ayrı ayrı başlıklar altında incelediğimiz, Meğri kazasına ait temettüât defterlerinde, kısrak, dölsüz kısrak, yavru kısrak, beygir ve tay olarak kayıtlı, 5 farklı at türü mevcuttur.
b. Eşek
Temettüât defterlerinde “merkep” ibaresiyle kayıtlı olan eşek, beygir gibi, binek ihtiyacı için de kullanılan hizmet hayvanıdır. Livisi’de 61 hanede toplam 70 eşek bulunmaktadır.
c. Katır
Katır at ve eşeğin melezi olup; kendisi kısır olan hizmet hayvanıdır. Gücü dolayısıyla, umumiyetle yük taşımada kullanılır. Livisi’de toplam 51 katır olduğu görülmektedir. Livisi’de 51 hanede 51 katır bulunmaktadır.
d. Bütün Hizmet Hayvanları
Temettüât defterlerine göre, Meğri kazasında, kısrak, dölsüz kısrak, yavru kısrak, beygir ve tay olarak 5 farklı at türü; cinsiyeti belirtilmemiş eşek, dişi eşek ve sıpa olarak 3 farklı eşek türü ile katırdan müteşekkil 3 ana türde, 9 farklı hizmet hayvanı kayıtlıdır. Bu hayvanlardan sadece kısraktan, yıllık sabit olarak 50 kuruş hâsılat elde edilebilmektedir.
4. Bütün Hayvanlar
a. Hayvan Sayıları
b. Hayvan Hâsılatları
Temettüât defterlerine göre, Meğri kazasında, 12 kuruş Sağman koyundan; 10 kuruş sağman keçiden; 2 kuruş dölsüz koyundan; 1 kuruş dölsüz keçiden olmak üzere, 4 tür küçükbaş hayvandan, yıllık sabit hâsılat elde edilmektedir. Yine sabit olarak yıllık 30 kuruş sağman inekten ve 50’şer kuruş erkek, dişi ve cinsiyeti belirtilmeyenler olarak 3 tür deve ile birlikte 4 tür büyükbaş hayvandan hâsılat alındığı görülür. Hizmet hayvanları içerisinde, sadece kısrağın, hayvan başına 50 kuruş, sabit hâsılatı bulunmaktadır.
5. Arıcılık
Meğri kazasına ait temettüât defterlerinde, arı kovanları mal varlıkları ve gelir kalemlerinin yazılı olduğu yere, “arı kovanı” ibaresiyle Kayılı olup; onun altında “adet” ibaresi, onun altında da rakam olarak arı kovanı adedi yazılmıştır. Livisi’de 16 hanede toplam 227 arı kovanı görülmektedir.
