TEMETTÜÂT DEFTERLERİNE GÖRE KAYA OVASI KÖYLERİ: KEÇİLER, MANASTIR (KINALI), EBUHORA, BELAN

(H.1261 / M.1844-45) 2. BÖLÜM – TUNÇ TOKAY

Değerli okurlarımız,

Blog dergimizde 6 bölüm halinde yayınladığımız TEMETTÜÂT DEFTERLERİNE GÖRE KAYAKÖY (LİVİSİ) (H.1261 / M.1844-45) belgeleri dizisinin ardından, Livisi’yi çevreleyen Müslüman köylerinin kayıtlardaki ekonomik verilerinin hayvancılık, diğer mal varlıkları ve vergilendirme kayıtlarını inceleyerek bitiriyoruz. Kaya Ovasındaki Ortodoks ve Müslüman yerleşimlerinde yaşayanların birbiri ile olan ekonomik ilişkilerini de belgeler yardımı ile tanımlamak, bu özel köyün geçmişini daha iyi anlamamızı sağlıyor. Uzun zamandır Fethiye ve Kayaköy’ün tarihine ilişkin belgeler üzerinde araştırmalarını sürdüren Tunç Tokay, Osmanlı’nın temettüât defterlerinin kayıtlarını ve o döneme ait başka belgeleri inceleyerek, Kayaköy’ün 1845 – 1850 yıllarındaki ekonomik ve sosyal yaşamını aydınlatan bu çalışmayı gerçekleştirdi.

Metinlerdeki, tablolar Osmanlı arşivlerinden, defterler, vergiler hakkındaki genel bilgiler ise Emrah Solmaz’in yüksek lisans tezinden alındı. Yazı dizimizde aktarılan bilgiler Lameras, Teodosiadis ve Paschalidis’in anı kitaplarından kısa alıntılar ve Tunç Tokay’ın tabloları Livisi hakkındaki diğer belgelerden edinilen bilgileri yorumları ile oluşturuldu.

Kayaköy meraklılarına mübadeleden 70 yıl kadar önceki belgeli bilgileri aktarma fırsatını sağlayan Tunç Tokay’a şükranlarımızı sunuyoruz.

**

B. HAYVANCILIK

1. Küçükbaş Hayvancılık

Meğri kazasına ait temettüât defterlerinde, koyun ve keçi olarak iki küçükbaş hayvan cinsi mevcuttur. Bu küçükbaş hayvanlar doğurganlık ve süt verimi açısından temel bir ayrıma tabidir. Doğurabilen ve süt sağılabilen küçükbaş hayvanlar “sağman” ibaresiyle; kısır ve süt verimi olmayanlar “dölsüz” ibaresiyle kayıtlıdır. Koyunun yavrusu olan kuzuya ve keçinin yavrusu olan oğlağa nadiren rastlanmaktadır.

Sağman ve dölsüz ibaresiyle kayıtlı koyun ve keçiler için yıllık hâsılat miktarı sabittir. Sağman koyundan 12 kuruş, sağman keçiden 10 kuruş, dölsüz koyun için 2 kuruş, dölsüz keçi için 1 kuruş yıllık hâsılat hesaplandığı görülür. Kuzu ve oğlakların hâsılat kaydı yoktur.

  1. Hâsılat kayıtları

a1. Sağman Koyun

TH: Toplam hane SH: Sağman koyunu bulunan hane sayısı

a2. Sağman Keçi

Yavru doğuran ve süt verimi alınabilen keçiler, temettüât defterlerinde “sağman keçi” adıyla kayıtlıdır.

TH: Toplam hane SH: Sağman keçisi bulunan hane sayısı

a3. Dölsüz Koyun ve Dölsüz Keçi

Kaya ovası köylerinden sadece Manastır’da bir hanede 30 baş dölsüz keçi kaydı bulunmaktadır.

b. Küçükbaş Hayvan Hâsılatlatı

Kaya ovası köylerinin toplam küçükbaş hayvan hasılatı, 2794 kuruş olarak hesaplanmıştır.

c. Bütün Küçükbaş Hayvanlar

Keçiler’de 3, Manastır’da 259, Ebuhora’da 26, Belen’de 35 olmak üzere toplam 323 küçükbaş hayvan kaydı bulunmaktadır. Kaya merkezde ise 22 küçükbaş hayvan kaydı görülmekte olup, ovanın küçükbaş hayvan yetiştirme bölgesinin Manastır köyü olduğu anlaşılmaktadır.

2. Sığır Türleri

Meğri kazasında, sağman inek, dölsüz inek, öküz, dişi düğe, tosun, dişi dana, erkek dana, dişi buzağı ve erkek buzağı olarak 9 farklı sığır türü mevcuttur. Bu hayvanlar içinde sadece sağman inekten için yıllık hâsılat hesaplanmakta olup; diğer hayvanlar için hasılat yoktur.

a. Sağman İnek

TH: Toplam hane SH: Sağman ineği bulunan hane sayısı

b. Dölsüz İnek

Dölsüz inek doğuramayan ve süt verimi olmayan sığır türü olup; bu hayvanlar için hâsılat hesaplanmamaktadır.

TH: Toplam Hane DH: Dölsüz ineği bulunan hane sayısı

c. Öküz

Osmanlı ‘da ziraî üretim bir çift öküz ve saban ile yapılmaktaydı. Bu sisteme göre, bir çift öküze sahip olan kimse, devletin kendisine verdiği arazide ziraatla meşgul olmak zorundadır.

Öküz buzağı ya da dana iken kısırlaştırılmış bir sığır türü olup; bu hayvanın makineleşme öncesi ziraî toplumlar için çok büyük önemi vardır. Öküz için yıllık hâsılat hesaplanmamaktadır.

TH: Toplam Hane DH: Öküzü bulunan hane sayısı

d. Tosun

Tosun, üreme yaşına gelmiş genç erkek sığırdır. Hasılatı yoktur.

e. Düğe

Düğe üreme yaşına gelmiş, doğurduğu takdirde sağman inek olacak olan genç dişi sığırdır. Hasılat için değerlendirilmez.

TH: Toplam hane DH: Düğesi bulunan hane sayısı

f. Buzağı

Buzağı, henüz sütten kesilmemiş sığır yavrusudur. Hasılatı yoktur.

TH: Toplam hane BH: Buzağı bulunan hane sayısı

g. Dana

Dana sütten kesilmiş, buzağıdan büyük, tosun ve düğeden küçük sığır yavrusudur.

Danalar için hâsılat hesaplanmaz.

Keçiler’de 2, Manastır’da 2 baş olmak üzere toplam 4 baş dana bulunmaktadır.

h. Bütün Sığırlar

TH: Toplam hane SH: Sığırı olan hane

Buna göre toplam 111 hane olan 4 köyün 93 hanesinde 648 büyük baş hayvan bulunmaktadır. Kaya merkezdeki 307 büyükbaş hayvanda hesaba katılırsa ovada toplam 955 büyük baş vardır.

2. Deve Türleri

Kaya ovasında sadece Ebuhora’da 1 adet dölsüz deve bulunmaktadır. Dölsüz deveden herhangi bir hasılat alınmamaktadır.

3. Hizmet Hayvanları

Meğri kazasında kısrak, dölsüz kısrak, yavru kısrak, beygir ve tay olarak at türünden 5 farklı hizmet hayvanı; merkep, dişi merkep ve merkep sıpası olarak eşek türünden 3 farklı hizmet hayvanı ve katır ile birlikte üç türde, 9 farklı hizmet hayvanı mevcuttur.

a. Atlar

a1. Kısrak

Kısrak doğurabilen dişi at türüdür. Hizmet hayvanları içerisinde, sabit olarak hayvan başı yıllık 50 kuruş hâsılat hasılat hesaplanan tek hizmet hayvanıdır

Manastır’da 16, Belen’de 2 olmak üzere toplam 18 kısrak mevcuttur.

a2. Dölsüz ve Yavru Kısrak

Dölsüz kısrak, doğurmaması dolayısıyla, yıllık hâsılatı olmayan dişi at türüdür.

Keçiler’de 1, Manastır’da 1 olmak üzere 2 yavru kısrak bulunmaktadır.

a3. Beygir

Beygir hizmet hayvanları içerisinde, umumiyetle binek olarak kullanılan bir at türüdür.

a4. Tay

Tay, ileride beygir olacak olan, at yavrusudur. Keçiler’de 1, Manastır’da 4 olamak üzere 5 tay bulunmaktadır.

a5. Bütün Atlar

Tüm at türlerinden Keçiler’de 24, Manastır’da 35, Ebuhora’da 5, Belen’de 6 olmak üzere toplam 70 adet at bulunmaktadır.

b. Eşek

“Merkep” ibaresiyle kayıtlı olan eşek, beygir gibi, binek ihtiyacı için de kullanılan hizmet hayvanıdır.

TH: Toplam hane DH: Eşeği bulunan hane sayısı CB: Cinsiyeti belirsiz TE: Toplam Eşek

c. Katır

Katır at ve eşeğin melezi olup; kendisi kısır olan hizmet hayvanıdır. Gücü dolayısıyla, umumiyetle yük taşımada kullanılır.

Keçiler’de 1, Manastır’da 1 olmak üzere toplam 2 katır bulunmaktadır. Kaya merkezde ise 51 katır vardır.

d. Bütün Hizmet Hayvanları

Kaya ovasındaki köylerde, Keçiler’de 38, Manastır’da 37, Ebuhora’da 11, Belen’de 7 olmak üzere toplam 93 hizmet hayvanı bulunmaktadır.

4. Bütün Hayvanlar

a. Hayvan Sayıları

Hayvan sayısı, Keçiler’de 292, Manastır’da 509, Ebuhora’da 177, Belen’de 87 olmak üzere toplam 1065’dir. Aynı dönem Kaya merkezdeki toplam hayvan sayısı, 726’dır.

b. Hayvan Hâsılatları

Bu hayvanlardan, Keçiler’de 1836, Manastır’da 4098, Ebuhora’da 1450, Belen’de 690 olmak üzere toplam 8074 kuruş hasılat hesaplanmıştır. Kaya merkezin hayvan hasılat toplamı ise, 4134 kuruştur.

5. Arıcılık

Kaya ovası köylerinde 28 hanede 298 adet kovan bulunmaktadır. Hasılat kovan başı 10 kuruş hesaplanır.

C. DİĞER MAL VARLIKLARI

Ziraat ve hayvancılık dışında çok az hanede, kiraya verilmiş olan, tarla; sebze bahçesi; değirmen; mağaza; ev; öküz ve fırın olmak üzere, 7 kalem mal varlıklarından elde edilen yıllık icar bedeli ile değirmenlerden elde edilen yıllık hâsılat vardır.

*1 Manastır’daki mağaza kirası 1 tam 1 müşterek şeklindedir.

Ova köylerinde kiraya verilen değirmen, fırın, ev ve öküz bulunmamaktadır. Bunların dışında Keçilerde 3200 kuruşluk bir kira gelir hasılatı daha görülmektedir. Köylerin toplam gelir hasılatı 4432.5 kuruştur.

D. TOPLAM HASILAT

Ova köylerinden hesaplanan toplam temettüât gelirleri, Keçiler: 52 hanede 39.503 kuruş, Manastır: 25 hanede 27.035,5 kuruş, Ebuhora: 21 hanede 12.750 kuruş, Belen: 13 hanede 9.760 kuruş olmak üzere toplam, 89.048,5 kuruştur.

Zuhurat ve zanaat temettüsü  ise Keçiler: 43.014 kuruş, Manastır: 13.750 kuruş, Ebuhora: 18.100 kuruş, Belen: 5.750 kuruş olmak üzere, toplam 80.614 kuruştur. (Zuhurat temettüsü, kaynağı belli olmayan gelirler; zanaat temettüsü ise meslek sahibi kişilerin, icra ettikleri mesleklerinden kazandığı gelirlerdir.)

Genel toplamda 4 ova köyünün hesaplanan hasılatı 169.662,5 kuruştur. Aynı dönemde Kaya merkezin toplam hasılatının 320.005 kuruş olduğu görülmektedir. Bu rakamlar bize Kaya ovasının toplam ekonomik büyüklüğünü göstermektedir. Defterlerin tutulduğu 1844 yılında Kaya ovasının toplam geliri 489.667,5 kuruş olmuştur. Aynı dönemde Fethiye’nin diğer tüm köylerinin hasılat toplamı ise 572.996,5 kuruştur.

III. BÖLÜM

VERGİLENDİRME

Tanzimat döneminde şerî vergiler kaldırarak, yerine ziraî ürünlerden onda bir oranında öşür, küçükbaş hayvanlardan adedi ağnam ve gayrimüslim ahaliden cizye vergisi alınmıştır. (Şer’i vergiler: Aşar, haraç, zekât, cizye ve bunların alt kolları olarak seksene yakın vergiden oluşan vergi düzeni. Bu vergiler esas itibarıyla İslam kurallarına dayalı vergilerdir.)

Pek çok türü ve tahsil şekli olan örfî vergiler yerine ise, bir bütün halinde alınan “vergiyi mahsusa” getirilmiştir. (Vergiyi mahsusa: Geleneklere göre konmuş ve herhangi bir din ayrımı olmaksızın herkesten toplanan vergiler.)

  1. ÖŞÜRLER VE ADEDİ AĞNAM

İslam inancında zekât, fitre ve sadaka gibi dinî bir vecibe olan öşür, her ne kadar da kelime manası 10’da bir olsa da, Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’a kadar, öşür veya aşar adı altında, ziraî mahsullerden 1/3 ile 1/10 arasında değişen oranlarla alınmıştır. Devletin malî bunalımlarının artığı zamanlarda, öşür nispeti % 15’lere kadar çıkmıştır.

1. Hububat Öşürleri

Temettüât defterlerine göre, buğday, arpa, darı, susam, burçak ve sarımsak olmak üzere, 6 farklı üründen hububat öşrü alındığı görülmektedir. Mezru tarlalardan, Hicrî 1260 senesinde elde edilen gerçek hâsılat miktarının, 10’da 1’i nispetinde vergi alınmıştır.

TH: Toplam hane HH: Hububat öşrü ödeyen hane

Kaya ovası köylerinin ödediği toplam hububat öşürü miktarı 5164.5 kuruştur. Aynı dönem Kaya merkezde ödenen miktar 627 kuruş olmuştur.

2. Bağ ve Bahçe Öşrü

Meğri kazasında incir, asma (üzüm) ve sebze bahçeleri bulunmaktadır. Sebze bahçesi bulunan ailelerin, elde ettikleri hâsılattan, tahsil edilmiş öşür kaydı bulunmamaktadır. (Ticari amaçlı kullanılmadığı için.)

Temettüât defterlerinde, asmalardan elde edilen hâsılattan ödenen öşrün, “pekmez öşrü” olarak kaydedildiği görülür. Umumiyetle ayrı ayrı kaydedilen incir ve pekmez öşürlerinin, bazı hanelerde “incir ve pekmez öşrü” ibaresiyle, ortak olarak kaydedildiği görülmektedir.

TH: Toplam hane BH: Bahçe öşrü alınan hane

3. Tütün Öşrü

Temettüât defterlerinde “duhan öşrü” ibaresi ile kayıtlı olan tütün öşrü, tütün tarlalarından elde edilen hâsılatın 10’da 1’i olarak tahsil edilmektedir.

TH: Toplam hane DH: Tütün öşrü alınan hane

4. Kovan Öşrü

1 kovandan elde edilen 10 kuruş hâsılat için, 1 kuruş öşür alınmaktadır.

5. Adedi Ağnam Vergisi

Osmanlı’da, koyun başına alınan vergiye adedi ağnam denir. Fakat bu verginin keçilerden de alındığı görülmüştür. Koyun ve keçinin yavruları olan kuzu ve oğlak dışında, sağman ve dölsüz kaydı bulunan küçükbaş hayvanlardan, sabit olarak, hayvan adedi başına 0,5 kuruş adedi ağnam vergisi alınır. Osmanlı’da büyükbaş hayvanlardan vergi alınmamıştır.

B. VERGİYİ MAHSUSA

Vergiyi mahsusanın toplam miktarı, Maliye Nezareti tarafından liva düzeyinde belirlenmekteydi. Her liva merkezinde, bu toplam miktar, kazalar arasında paylaştırdıktan sonra, Muhassıl Meclislerinde kasaba ve köylerin payları belirlenirdi. Bundan sonra kasaba mahalleleri ve köyler düzeyinde istenen miktar, aile reislerinin kazançları oranında paylaştırılırdı. Esas alınan malî gücün ölçüsü olarak, halkın emlâk, arazi ve hayvanı, ticaret ile uğraşıyorsa geliri esas alınmaktaydı. 1840 yılından itibaren yürürlüğe konan vergi, halkın eskiden ödedikleri vergiler göz önünde tutularak, Müslümanlardan muhtar ve imamlar, gayrimüslimlerden papazlar yardımıyla toplandı.

TH: Toplam hane VH: Vergiyi mahsusa ödeyen hane

1844 yılında Ova köylerinden alınan toplam Vergiyi Mahsusa miktarı 22 570.5 kuruş ikin, Kaya merkezden alınan miktar, 109 524.5 kuruştur.

C. BÜTÜN VERGİLER

Öşür, Adedi Ağnam ve Vergiyi Mahsusa vergilerinin köylere göre toplamları şu şekildedir. Keçiler: 14.407 kuruş, Manastır: 7.678,5 kuruş; Ebuhora 4.596 kuruş, Belan 3633 kuruş. Ova köylerin toplam ekonomik büyüklüğü 169 662.5 kuruş iken ödenen vergilerin genel toplam 30 314.5 kuruştur. Kaya merkezin ekonomik büyüklüğü 320 005 kuruş, ödediği toplam vergi ise, 112 462 kuruştur. Tablolara göre Ova köylerinin vergileri gelirlerinin %18 i iken, Kaya merkezin %35i oluşturmaktadır. Fark nüfus büyüklüğü nedeniyle Vergiyi Mahsusadan kaynaklanmaktadır. Vergiyi mahsusa hariç, sadece ekonomik büyüklükten kaynaklanan vergiler ise, Ova köylerinin toplamı 7744 kuruştur, bu da gelirlerinin %4.6’ sını oluşturur. Kaya merkezin öşür ve adedi ağnam vergileri toplamı 2937.5 kuruş olup, bu da gelirlerinin %9.1’ine tekabül etmektedir.

Söz konusu dönemde Fethiye’nin genelinde ödenen vergiler toplamı, 233 297.5 kuruştur. Bunun 142 776.5 kuruşu Kaya merkez ve ova köyleri tarafından ödenmiştir. Bu da tüm vergilerin %61 nin Kaya ve ova köyleri tarafından karşılandığını göstermektedir.

Yorum, görüş ve önerileriniz