TEMETTÜÂT DEFTERLERİNE GÖRE KAYAKÖY (LİVİSİ) (H.1261 / M.1844-45) – DÜZENLEYEN: TUNÇ TOKAY
Değerli okurlarımız,
Blog dergimizde yeni bir yayın dizisine başlıyoruz. Uzun zamandır Fethiye ve Kayaköy’ün tarihine ilişkin belgeler üzerinde araştırmalarını sürdüren Tunç Tokay, Osmanlı’nın temettüât defterlerinin kayıtlarını ve o döneme ait başka belgeleri inceleyerek, Kayaköy’ün 1845 – 1850 yıllarındaki ekonomik ve sosyal yaşamını aydınlatan bir çalışma gerçekleştirdi.
Metinlerdeki, tablolar Osmanlı arşivlerinden, defterler, vergiler hakkındaki genel bilgiler ise Emrah Solmaz’in yüksek lisans tezinden alındı. Yazı dizimizde aktarılan bilgiler Lameras, Teodosiadis ve Paschalidis’in anı kitaplarından kısa alıntılar ve Tunç Tokay’ın tabloları Livisi hakkındaki diğer belgelerden edinilen bilgileri yorumları ile oluşturuldu.
Kayaköy meraklılarına mübadeleden 70 yıl kadar önceki yaşama dair belgeli bilgileri aktarma fırsatını sağlayan Tunç Tokay’a şükranlarımızı sunuyoruz.
GİRİŞ
Tanzimat döneminde, vergi yükünün adil bir şekilde dağıtılması ve vergilerin düzenli olarak tahsil edilmesi amacıyla, halkın mal varlığı ve kazançlarının tespiti için çalışmalar yapılmıştır. Bu amaçla 1840 ve 1844 yıllarında iki kez temettüât tahrirleri adı verilen bir tür sayım gerçekleştirilmiştir. Bu sayımlar sonucunda temettüât defterleri olarak bilinen arşiv belgeleri oluşturulmuştur. Bu defterler sayesinde, bir bölgenin sosyal, ekonomik, demografik, etnik ve dini yapısı ile bireylerin mal varlıkları, kazançları ve ödedikleri vergiler hakkında önemli istatistiksel bilgilere ulaşılabilmektedir. Bu çalışma, Muğla ili, Fethiye ilçesi, Kayaköy’ün üç mahallesini kapsamaktadır. Makalede, defterlerde kullanıldığı gibi, Muğla Menteşe, Fethiye Meğri, Kayaköy Livisi (Levis, Uliviz, Luviz) olarak anılacaktır. XIX. yüzyıl Osmanlı taşra yapısının incelenmesinde tarihçiler tarafından sıkça başvurulan temettüât defterleri, tarih çalışmalarına büyük katkılar sağlamaktadır.
Temettüât Kavramı ve Defterlerin Önemi
Arapça ticaret malı, sermaye ve kazanç anlamına gelen metâ kökünden türeyen temettü kelimesi, kâr etmek ve kazanç sağlamak anlamına gelir. Osmanlı literatüründe ise temettü, tüccar ve esnaftan yıllık kazançları üzerinden alınan vergi için kullanılan bir terimdir. Temettüât ise temettünün çoğulu olup, kârlar ve kazançlar anlamına gelir. Tanzimat’ın ilk yıllarında vergi yükünün mükellefler arasında eşit dağılımını sağlamak ve bireylerin kazançlarını tespit etmek amacıyla yapılan tahrirlere Temettüât Tahrirleri denilmiş ve bu tahrirler sonucunda Temettüât Defterleri oluşturulmuştur.
Defterlerin İçeriği
Temettüât defterleri, ahalinin isimleri, şöhretleri, arazileri, hayvanları, tüccar ve esnafın yıllık gelirleri gibi bilgilerin kaydedildiği belgelerdir. Bu defterler sayesinde halkın sosyal ve ekonomik yapısına, demografik durumuna, mal varlığına, mesleklerine, etnik yapısına ve ödediği vergilere dair bilgilere ulaşılabilir. Ayrıca tarla, bağ, bahçe, tarım ürünlerinin çeşitleri ve miktarları, yetiştirilen küçükbaş ve büyükbaş hayvanlar ile hizmet hayvanları hakkında detaylı bilgilere de ulaşılmaktadır.
Bu defterler, XIX. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti’nin ekonomik, sosyal, ticari ve zanaat hayatındaki durumu net bir şekilde ortaya koyması açısından önemlidir.
Genel olarak temettüât defterlerinde, vergi mükellefi olan hane reislerine ait isim, unvan, lakap ve meslek gibi kişisel bilgiler; hanenin sahip olduğu menkul ve gayrimenkul mallar ile hayvan varlığına ait bilgiler; hane reisinin sahip olduğu mal varlıklarından elde ettiği yıllık gelirler ve mesleğinden elde ettiği gelirler; vergi mükellefi hanelerce ödenen vergiler, öşürler ve gayrimüslimlerce ödenen cizyelere ait bilgiler yer almaktadır.
2331 Numaralı (Livisi) Yukarı Mahalle Temettüât Defteri
Yukarı Mahalle’ye ait temettüât defteri, arşivde 2331 gömlek numarasıyla kayıtlıdır. 18 X 50 cm ebadındaki bu defter, 40 sayfadan ibarettir. Bu defterin 36’ıncı sayfasında kayıtlar sona ermekte olup; 37’den 40’ıncı sayfasına kadar boştur. Bu deftere göre Yukarı Mahalle’de 147 hane bulunmaktadır. Yukarı Mahalle temettüât defterinin ikinci sayfasında yer alan başlık:
2338 Numaralı (Livisi) Aşağı Mahalle Temettüât Defteri
Aşağı Mahalle’nin temettüât defteri arşivde 2337 gömlek numarasıyla kayıtlıdır. 17 X 49 cm ebadında olan bu defterde, 36 sayfa bulunur. 35 ve 36’ncı sayfaları boş olan defterde, hanelere ait kayıtlar 35’inci sayfada son bulur. Kapak niteliği taşıyan ilk sayfasında da “Aşağı Mahalle” ibaresinden başka bir yazı mevcut değildir. Bu defterde 122’nci hane kaydından sonra vergi ve temettüât toplamları kayıtlı olup; ilave olarak 11 hane kaydı daha bulunur. Bu ilave hanelerden sonra tekrar vergi ve temettüât toplamları kaydedilmiştir. Temettüât defterine göre, zikredilen mahallede 133 hane kaydı mevcuttur. Aşağı Mahalle temettüât defterinin ikinci sayfasında yer alan başlık:
2339 Numaralı (Livisi) Orta Mahalle Temettüât Defteri
Orta Mahalle’nin temettüât defteri, arşivde 2339 gömlek numarasıyla kayıtlı olup; 19 X 50 cm ebadındadır. 32 sayfası bulunan defterin ilk sayfasında, mahallenin adından başka bir kayıt bulunmaz. Defterde 2’nci sayfadan başlayan kayıtlar, 29’uncu sayfa da son bulmakta olup; 30’dan 32’nci sayfaya kadar boştur. Bu deftere göre zikrettiğimiz mahallede 130 hane kaydı mevcuttur. Orta Mahalle temettüât defterinin ikinci sayfasında yer alan başlık:
- NÜFUS
Livisi’de yer alan 3 mahallede, toplam 410 hane mevcut olup; ortalama 5 kişiden tahminî nüfusunun 2050 olduğu görülür.
Gelecek yayınımızda Kayaköy’ün 1845 – 1850 yılları arasındaki mesleki yapısını belgelere dayanarak aktaracağız.
KAYNAKÇA:
Arşiv belgeleri:
- BOA, ML. VRD. TMT., no.2331 (Yukarı Mahalle), H.1261.
- BOA, ML. VRD. TMT., no.2338 (Aşağı Mahalle), H.1261.
- BOA, ML. VRD. TMT., no.2339 (Orta Mahalle), H.1261.
Emrah Solmaz, Temettüât Defterlerine Göre Meğri (Fethiye) Kazası (H.1261 / M.1844-45)
Kazım Yılmaz, Her yönüyle Fethiye, Emek Matbaası, Fethiye 1969.
Konstantinos G. Lameras, Makri Ve Livisi Halk Bilim Çalışması 1945
